Osiedle Zawada w Elblągu – wielka płyta z Fabryki Domów

Osiedle Zawada w Elblągu to największe zbiorowisko bloków z wielkiej płyty w tym mieście – jest ich aż 54 ! Jednocześnie mieszka w nim największa liczba mieszkańców. Jej początki związane są z dynamicznym rozwojem Elbląga, który 1 czerwca 1975 r. na mocy ustawy wraz z innymi 48 miastami, stał się miastem wojewódzkim.

Krótko przed tym wydarzeniem, w marcu 1975 r. ruszyła budowa fabryki domów, której lokalizację wybrano w pobliżu poligonu wojskowego „Modrzewina”. W dniu 2 lipca 1975 r. nastąpił mechaniczny rozruch betonowni w powyższym zakładzie. Rok później – 21 lipca 1976 r. symbolicznie uruchomiono fabrykę domów. Zakład produkujący elementy wielkopłytowe w systemie WZ-75, miał wydajność na poziomie 6300 izb rocznie. Pierwszym dyrektorem fabryki został Franciszek Szyszka. Chociaż fabryka działała w systemie WZ-75, będącym modyfikacją systemu W-70, to z dokumentacji SM Zakrzewo, wynika, że bloki były budowane w systemie WK-70. Wykonawcą Osiedla Zawada był Elbląski Kombinat Budowlany. Wpis ten jest dla mnie trochę osobisty, ponieważ w Fabryce Domów, w jednym z jej działów pracowała kilka lat moja mama, a tata pracował jako elektryk/monter właśnie w EKB. Dodatkowo oboje mieszkali na początku swojego małżeństwa w pierwszym z wieżowców, wykonanych z wielkiej płyty na tym osiedlu. Informacje do poniższego wpisu, oparłem również częściowo na ich wspomnieniach, wiedzy z tego okresu.

W tym samym roku wybudowano 928 mieszkań w rejonie ul. Wiejskiej. Powstałe bloki miały 5 kondygnacji i należały początkowo do Spółdzielni Mieszkaniowej Sielanka.

Zanim jednak przystąpiono do montażu bloków z wielkiej płyty, pochodzącej z Elbląskiej Fabryki Domów, do Elbląga przywieziono elementy wielkopłytowe z Gdańska, a dokładniej mówiąc – z Fabryki Domów w Kokoszkach. Tak powstał pierwszy blok Zawady, przy ul. Podgórnej 2-7. Wyróżnia się on tym, że jako jedyny na osiedlu jest zbudowany w systemie szczecińskim. Dookoła jeszcze istniało budownictwo jednorodzinne, pochodzące z niemieckich czasów Elbląga. Blok ten posłużył jako miejsce przenosin rodzin z tych domów, aby na ich miejscu powstało osiedle Zawada. Ze wspomnień rodziców, ludzie mieli do wyboru rekompensatę w postaci mieszkań lub pieniędzy.

25 marca 1977 r. odbyło się walne zgromadzenie założycieli nowej Spółdzielni Mieszkaniowej – Zakrzewo, której nazwa pochodzi od jednego z osiedli wchodzącego w skład Spółdzielni. Wkrótce przejęła ona od Sielanki powstałe do tej pory budynki – łącznie 22 tys. m2 powierzchni mieszkaniowej oraz 4,5 tys. członków, czekających na klucze do swoich mieszkań. Siedzibę nowej spółdzielni umiejscowiono przy ul. Wiejskiej 18 (dzisiaj działa w budynku przy ul. Robotniczej 246). Prezesem 3 osobowego zarządu został dr Feliks Talaśka, a przewodniczącym rady nadzorczej Józef Kotowski.

Nowe osiedle zaczęło rosnąć w szybkim tempie – przy ul. Marchlewskiego (dzisiaj ul. Okulickiego) postawiono pierwszy wieżowiec o wysokości 10 pięter, który pochodził z Elbląskiej Fabryki Domów. To właśnie w nim zamieszkali rodzice, wraz z dziadkami. Mieszkanie miało spory metraż, było to mieszkanie typu M-5 wraz z 4 pokojami, i aż dwoma balkonami. 22 lipca 1979 r. (data święta państwowego w PRL), do mieszkania przy ul. Rodziny Nalazków 1/19 (dzisiaj ul. Wybickiego) wprowadził się dziesięciotysięczny mieszkaniec Zawady.

Jeden z pierwszych 4 piętrowych budynków na osiedlu Zawada, w dniu 29 grudnia 1977 r., został nagrodzony tytułem Mistera ’77 województwa elbląskiego za Najlepszy obiekt przekazany do użytku w 1977 r. w budownictwie mieszkalnym, rolniczym i przemysłowym. Konkurs był prowadzony przez Zarząd Oddziału Polskiego Związku Inżynierów i Techników Budownictwa. Niestety nie znalazłem w źródłach, pod jakim adresem ów budynek się znajduje. Wiem, że jest to jeden z pierwszych budynków 4 piętrowych Zawady na ul. Wiejskiej. Jedyna informacja na jaką natrafiłem w tym temacie, to oznaczenie budynku „1-1A”. Wiadomo, że jak i pozostałe bloki na osiedlu Zawada, został wybudowany przez Elbląski Kombinat Budowlany. Za projekt odpowiadał Inwestprojekt z Sopotu. W konkursie wzięło udział 10 przedsiębiorstw, prezentujących 22 obiekty budowlane.

Wydarzeniem wartym odnotowania, jest uruchomienie nadajnika do odbioru Drugiego Programu Telewizji Polskiej, który miał zasięg na cały Elbląg oraz okolice. Miało to miejsce 18 lipca 1978 roku. Odbiornik został umiejscowiony na dachu wieżowca przy ul. Marchlewskiego 2/14 jako tymczasowy.

Wraz z infrastrukturą mieszkaniową, na osiedlu powstawały również elementy towarzyszące. Pierwszego września 1978 r. otwarto pierwsze miniprzedszkole, o pojemności 60 miejsc dla dzieci. W następnym roku – 18 lipca zostało otworzone miejskie przedszkole nr 21. W marcu 1980 r. oddano do użytku drugi sklep spożywczy – przy ul. Szarych Szeregów. Pierwszy z nich znajdował się przy ul. Wiejskiej 18.

Niestety infrastruktura towarzysząca nie nadążała za rosnącymi potrzebami osiedla, czego dowodem jest list ówczesnego Prezydenta Elbląga Zdzisława Wąsa, wystosowany 8 grudnia 1980 r. do wojewody elbląskiego Leszka Lorbieckiego (fragment od którego zaczyna się treść o osiedlu Zawada został pogrubiony):

Przewiduje się, że wykonanie zadań budownictwa mieszkaniowego w roku 1980 wyniesie zaledwie 67,4 %. Zamiast oczekiwanych efektów 906 mieszkań w roku 1980, miasto otrzyma zaledwie 611 mieszkań, co zaostrzy i tak trudną sytuację osób oczekujących na mieszkania. Z przewidywanych do uzyskania efektów przypada na EKB 511 mieszkań, tj. 58,8 % zadań planowych. W stosunku do planu nie będą zrealizowane 2 budynki o 70 mieszkaniach w os. Kępa Płn. Podobnie przedstawia się sytuacja w odniesieniu do budownictwa towarzyszącego. W os. Zawada, gdzie plan budownictwa mieszkaniowego został już zrealizowany, istnieją poważne zaległości w budownictwie towarzyszącym, rzutujące na prawidłowe funkcjonowanie tego osiedla:

• nie rozpoczęto budowy centralnego ośrodka usługowego, w którym poza pawilonami handlowo-usługowymi ma się również znajdować rejonowa przychodnia zdrowia z apteką,
• nie rozpoczęto budowy 1 żłobka, 2 przedszkoli oraz szkoły środowiskowej, co powoduje konieczność dowożenia dzieci mieszkających na Zawadzie do innych szkół w mieście

W miejsce generalnie planowanych dla osiedli rozwiązań stosuje się doraźne rozwiązania i tak, kosztem: 4 mieszkań uruchomiono 2 miniżłobki; 6 mieszkań – 2 przychodnie osiedlowe; 4 mieszkań – 2 miniprzedszkola; 3 mieszkań – 2 jadłodajnie i 1 sklep; 1 mieszkania – placówkę pocztową.

Łącznie zastosowane tymczasowe rozwiązania zmniejszyły ilość mieszkań na Zawadzie o 18, przynosząc w zamian tylko połowiczne efekty.

Przedstawiona sytuacja wymaga podjęcia generalnych decyzji takiego zwiększenia mocy EKB, które pozwoliłoby na zrealizowanie przez to przedsiębiorstwo zaległych zadań w zakresie budownictwa mieszkaniowego i towarzyszącego oraz na takie ustawienie bieżących zadań planowych, żeby wydatnie zmniejszyć okres oczekiwania na mieszkanie. /…/

Na podstawie treści powyższego listu, można stwierdzić, że pomimo planowego wykonania zadań w zakresie budownictwa mieszkaniowego, nowe osiedle zmagało się z brakiem usług, handlu oraz szkolnictwa. Ciekawym rozwiązaniem wydaje się tymczasowe umieszczenie niezbędnych punktów w miejscu mieszkań w blokach. Moi rodzice wspominają, że tak wyglądały rzeczywiście początki osiedla – Mama np. chodziła z moim najstarszym bratem do przychodni lekarskiej, która mieściła się tymczasowo na parterze wieżowca.

Wkrótce po wystosowaniu listu, ruszyło budownictwo towarzyszące. W październiku 1981 r. został oddany do użytku duży wielofunkcyjny pawilon handlowo-usługowy o powierzchni 2 tys. m2 przy ul. Podgórnej (naprzeciw wspomnianego wyżej bloku, zbudowanego z elementów wielkopłytowych z gdańskiej fabryki domów). Rok później, w lutym, utworzony został Spółdzielczy Dom Kultury, której kierownikiem została Joanna Stasiak.

Drugi duży pawilon handlowo-usługowym na osiedlu został umiejscowiony przy al. Odrodzenia. Jego projekt, autorstwa arch. Jacka Łukaszyka z Inwestprojektu w Sopocie zakładał zespół budynków połączonych w łamany ciąg kilku pawilonów o jednakowej wysokości dachów oraz uwzględniając rzeźbę terenu, przyziemne kondygnacje również miały być bogato zagospodarowane. Wszystko to miało łączyć się w efektowny sposób z otoczeniem poprzez portyki, loggie, tarasy, oraz biegi schodów. Niestety, zrealizowano tylko część planu, ale nowo powstały Dom Handlowy Jantar cieszył się popularnością. Jego uruchomienie datuje się dopiero na drugą połowę lat 80, już po zakończeniu budownictwa mieszkaniowego.

Spółdzielnia Mieszkaniowa Zakrzewo początkowo miała w planach dalsze budownictwo mieszkaniowe na terenach na wschód od Osiedla Zawada. Zaczęto budować budynki mieszkalne, lecz po krótkim czasie, zdecydowano się je przekazać nowo powstałej Spółdzielni Mieszkaniowej Nad Jarem. W dniu 1 sierpnia 1982 r. Zakrzewo przekazało Nad Jarem 16 budynków o powierzchni 568 mieszkań oraz dokumenty członkowskie 837 członków spółdzielni, którzy oczekiwali na mieszkania. Był to początek obecnego osiedla mieszkaniowego w Elblągu, biorącego swoją nazwę od Spółdzielni.

Budowa osiedla Zawada (część mieszkaniowa), trwająca od roku 1976 zakończyła się około roku 1984. Patrząc na mapę z początku wpisu, budowano „w prawo”, zaczynając od ulicy Wiejskiej i 4 piętrowych bloków, kończąc na ul. Pułkownika Dąbka. Osiedle rosło równocześnie w jej północnej i południowej części, po obu stronach Alei Odrodzenia.

Odnosząc się do dokumentu źródłowego z grudnia 1981 roku – Sprawozdania z realizacji uchwały nr XVII/77/77 Miejskiej Rady Narodowej w Elblągu z dnia 10 listopada 1977 w sprawie oceny i dalszej poprawy gospodarowania zasobami mieszkaniowymi oraz rozwoju usług lokatorskich:

• Spółdzielnia Mieszkaniowa Zakrzewo na dzień 30.10.1981 miała w swoich zasobach 45 budynków mieszkalnych, z czego 22 budynki to wieżowce 11 kondygnacyjne,
• mieszkańcy zgłaszali zastrzeżenia co do jakości stolarki okiennej i drzwiowej, posadzek, robót instalacyjnych i wykładzin podłogowych – uznano, że jakość przekazywanych mieszkań jest niezadowalająca, usuwanie usterek trwało latami, w wyniku analizy tej sytuacji, wzmocniono kryteria odbioru budynków i jakość mieszkań poprawiła się podczas budowy kolejnego osiedla – Nad Jarem,
• wskazano zastrzeżenia co do nieterminowości wykonywania infrastruktury towarzyszącej, o której pisałem powyżej,
• początkowo utrzymywaniem czystości na osiedlu Zawada zajmowała się Wojewódzka Usługowa Spółdzielnia Pracy, ale skarżono się na jakość pracy jej pracowników, w wyniku czego, Spółdzielnia Zakrzewo zdecydowała się skierować odpowiedzialność za utrzymanie czystości na gospodarzy domów,
• we własnym zakresie zajmowano się konserwacją wind na osiedlu – na rok wydania dokumentów za sprawność 124 dźwigów osobowych na osiedlu odpowiadała grupa 5 konserwatorów – tata wspomina, że byli to ludzie, którzy przeprowadzili się do Elbląga z Gdańska, otrzymali mieszkania na osiedlu Zawada i pracowali tam długie lata,
• na osiedlu funkcjonowały dwie placówki ORMO 🙂
  

Po latach, 1 września 1987 r., została otwarta aula oraz hala sportowa w Szkole Podstawowej nr 9 na osiedlu Zawada, zgodnie z danymi, w tym okresie w 71 klasach nauczano 2300 uczniów, a zajęcia z powodu liczby uczniów odbywały się na dwie zmiany. Dyrektorem placówki był Damazy Sulkowski.

W latach 90-tych podczas transformacji gospodarczej, majątek Elbląskiej Fabryki Domów został zakupiony od likwidatora i syndyka Elbląskiego Kombinatu Budowlanego przez firmę Polnord, która umieściła w Elblągu jeden ze swoich oddziałów w styczniu 1994 r. Obecnie na terenie byłej Fabryki Domów funkcjonuje szereg mniejszych prywatnych firm, niektóre z nich, nadal zajmują się produkcją elementów budowlanych.

Dzisiaj osiedle Zawada jest atrakcyjnym miejscem do mieszkania na mapie Elbląga. Na jej terenie znajdują się 4 przedszkola, dwie szkoły, żłobek, poczta, kilkanaście obiektów handlowo-usługowych, a tuż obok osiedla znajduje się duża galeria handlowa. Obecnie na Zawadzie mieszka około 10 tys. osób.

Pod koniec lat 80, gdy zmieniły się normy ciepła dla budynków z wielkiej płyty, krajobraz Zawady z surowej wielkiej płyty zmienił się w większości na widok kolorowy (wieżowce), rozpoczęto pierwszą falę termomodernizacji. Bloki zaczęły pokrywać się styropianem, na to kładziono elewację z pofalowanej blachy. Ze wspomnień taty, styropian układano na „kratownicach” z drewna, na to kładziono blachę. Z biegiem czasu pod spód dostawała się woda, ściany przemarzały, krótko mówiąc, to rozwiązanie przestało spełniać rosnące wciąż normy ocieplenia w Polsce.

Z biegiem czasu powoli ocieplano bloki z nowej technologii, rozbierano stare ocieplenie i kładziono styropian w nowej technologii, ale były to nadal pojedyncze budynki. W roku 2018, Spółdzielnia Mieszkaniowa Zakrzewo otrzymała 33 mln unijnego dofinansowania na termomodernizację, był to jeden z największych wyników dla Spółdzielni Mieszkaniowych w Polsce. Oczywiście nie było to jedyne dofinansowanie dla tej spółdzielni. Pozwoliło to na nowoczesną modernizację prawie wszystkich budynków Spółdzielni. W wyniku tych prac, same bloki posiadają dzisiaj nie najgorsze kolorowe malowanie samych elewacji, które możecie zobaczyć na zdjęciach w tym wpisie.

Jak już wyżej omówiono we wpisie, Elbląska Fabryka Domów, produkowała domy w systemie WK-70, na przykładzie dokumentacji technicznej termomodernizacji bloku Wiejska 3 c (4 piętra), konstrukcja prezentowała się następująco:

Fundamenty – żelbetowe ławy monolityczne.
Ściany nośne i osłonowe prefabrykowane trójwarstwowe.
Dach płaski dwuspadowy (5%) ze spadkiem do wewnątrz kryty papą.

• wielka płyta, układ ścian nośnych poprzeczny, system WK-70;
• ściany zewnętrzne / podłużne / – gr. 20cm, prefabrykowane warstwowe (ok.6cm warstwa
  fakturowa+6cm wełna min.+8cm warstwa konstrukcyjna);
• ściany zewnętrzne /szczytowe / – gr. 27cm, prefabrykowane warstwowe (ok.6cm warstwa
  fakturowa+6cm wełna min.+15cm warstwa konstrukcyjna) docieplone 10cm styropianu,
  otynkowane.
• ściany piwnic – żelbetowe 30cm;
• stropy (w tym strop nad piwnicą)– prefabrykowane , wielkopłytowe, żelbetowe pełne, gr. 16cm;
  -stropodach – prefabrykowany, wentylowany, dwuspadowy, odwodnienie do wewnątrz budynku,
  docieplony płytą półtwardą z wełny mineralnej gr. 8cm;
• loggie – prefabrykowane – z elementów żelbetowych dostawianych do budynku;
• balustrady – metalowe ażurowe mocowane zarówno od góry płyty jak i od czoła;
• stolarka okien – o przekrojach typowych drewniane, zespolone, częściowo wymienione na PCV;
• stolarka drzwiowa – nowe, metalowe, energooszczędne;
• parapety – z blachy stalowej ocynkowanej
• cokół – betonowy
• obróbki blacharskie – attyki, gzymsy, kominy, elementy odwodnienia z blachy stalowej
  ocynkowanej

Źródło: Bożenna Janikowska Suplement do tomu V Historii Elbląga. Kalendarium; Elbląska Biblioteka Cyfrowa; https://www.zakrzewo.elblag.pl/.