Zatrasie – osiedle, które zostało zabytkiem i odwiedził je Fidel Castro

W tym roku został zakończony proces wpisania warszawskiego osiedla Zatrasie, do rejestru zabytków. Proces ten rozpoczął się w 2018 roku, kiedy trafiło ono do gminnej ewidencji zabytków, a w październiku 2023 r. Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków rozpoczął procedowanie wpisu do rejestru.

Zatrasie położone jest w pobliżu Sadów Żoliborskich i należy do zasobów Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej (WSM) w ramach jednostki Żoliborz IV. Jego granice stanowią ulice: Broniewskiego, Elbląska, Przasnyska oraz Krasińskiego.

Osiedle powstawało w latach 1962-1968, autorem projektu był arch. Jacek Nowicki wraz z zespołem w składzie:

• arch. Tadeusz Fiećko, arch. Wacław Materski, arch. Jerzy Osuchowski,
• projekt zieleni, architektura krajobrazu: Wanda Staniewicz,
• konstrukcja: inż. A. Wadowski z zespołem.

Zatrasie wzięło nazwę od swojego położenia – zostało umiejscowione za ówczesną trasą północ-południe, której częścią była ulica Broniewskiego i oddzielała osiedle od reszty osiedli Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej.

Pierwszym blokiem wybudowanym w ramach osiedla był dom przy ul. Krasińskiego 38A. Kamień węgielny wraz z aktem erekcyjnym został wmurowany w tym miejscu dokładnie 9 maja 1962 roku przez Prezesa WSM – Stanisława Leśniewskiego. Na obszarze 16 ha, zaprojektowano miejsce na 2000 nowych mieszkań. Wraz z budynkami mieszkalnymi, przewidziano kompleksowe wyposażenie osiedla w szkołę podstawową, przedszkole, 2 zespoły sklepów, tereny rekreacyjne, garaże oraz dom społeczny – słowem, osiedle miało być samowystarczalne, co w tamtych czasach stanowiło pewien eksperyment.

Zatrasie na etapie planowania zostało podzielone na 8 kolonii, w każdej z nich planowano około 200 mieszkań o różnej wielkości. W każdej jednostce wydzielone zostało miejsce zabaw dla dzieci najmłodszych z piaskownicą, miejsce z urządzeniami gimnastycznymi dla dzieci trochę starszych oraz dla najstarszych z salką – świetlicą dziecięcą. Ciągi piesze z poszczególnych kolonii, zaprojektowano tak, żeby łączyły się z główną aleją osiedla.

Elementem ozdobnym osiedla, były umieszczone w roku 1969 z okazji 25 lecia PRL, metaloplastyczne rzeźby autorstwa Tadeusza Zarzyckiego, inspirowane lotem załogi Apollo 11 na księżyc, które niestety nie dotrwały do naszych czasów i zniknęły na przełomie lat 80/90.

Przez chwilę warto zatrzymać się przy temacie szkoły podstawowej na Osiedlu Zatrasie. Placówka o numerze 92, w latach 1919-1944 mieściła się na Pradze Południe. Po wojnie, zaplanowano jej reaktywację właśnie na Zatrasiu. Decyzja została podjęta 19 grudnia 1964 r., a pierwszy rok szkolny rozpoczął się już 6 września 1965. Jest to tzw. „tysiąclatka” – szkoła wybudowana w ramach głośnej akcji z lat 60 – tysiąc szkół na Tysiąclecie Państwa Polskiego. Budynek zaprojektował Jacek Nowicki – autor osiedla. Dwa lata po otwarciu, szkole nadano imię Ernesta Che Guevary, a sztandar ufundowała Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa. Głośnym wydarzeniem, była wizyta samego Fidela Castro w placówce, podczas jego jedynej wizyty w PRL w roku 1972. Cztery lata później wizytacji dokonała jego szwagierka – Vilma Espin. W 2004 r. szkołę przemianowano na im. Jana Brzechwy.

Poza blokami mieszkalnymi ww koloniach, przewidziano miejsce na dwa domy dla osób samotnych, liczące po 200 mieszkań jednoosobowych i 200 mieszkań dwuosobowych łącznie. Zostały one umiejscowione przy wejściach do osiedla.

Dla bezpieczeństwa przede wszystkim dzieci, ale także dorosłych, w osiedlu ruch kołowy został usunięty całkowicie. W celu uniknięcia monotonii, wysokości oraz typy budynków zostały zróżnicowane o różnej skali. Dodatkowo zaprojektowano dużą liczbę urządzeń terenowych, murków, wykorzystano różnicę poziomu terenu oraz bogato obsadzono zielenią – krzewami i różnymi rodzajami drzew. Wejścia na osiedle oznaczone są dwoma największymi budynkami, leżącymi prostopadle do trasy północ-południe, które wyróżniają się ciekawymi spiralnymi schodami, obok nich znajdują się właśnie zespoły sklepów.

W budynkach o wysokości 8 i 9 kondygnacji znajdują się mieszkania najmniejsze – kategorii M1 i M2. Budynki zawierające kategorię mieszkań M3, znajdują się po jednej sztuce w każdej z 8 kolonii. Budynki te mają układ klatki schodowej korytarzowy. Bloki z większymi mieszkaniami – typu M4 zostały zaprojektowane jako 4 kondygnacyjne o głębokości 11 m, z klatką schodową wewnętrzną, dzięki czemu zostały dobrze doświetlone. Największe mieszkania – M4, M5 oraz M6 znajdują się w budynkach mających wysokość 3,5 kondygnacji. Średnia wielkość mieszkania na Zatrasiu wyniosła 41,6 m2 oraz 3,44 osoby na mieszkanie.

Osiedle było budowane przez dwóch wykonawców: Społeczne Przedsiębiorstwo Budowlane oraz Przedsiębiorstwo Budownictwa Uprzemysłowionego z Jelonek. Pierwsze z nich zrealizowało kolonie nr I, II częściowo III, oraz wieżowce z kolonii III-VI, a także szkołę. W wyniku likwidacji Przedsiębiorstwa podczas realizacji połowy osiedla, prace budowlane przejął drugi wykonawca. Skutkiem było narzucenie pewnych rozwiązań inwestorowi, czyli spółdzielni. Podwyższono zabudowę o jedną kondygnację i wprowadzono system płyty żerańskiej, co odbiło się negatywnie na projekcie. Na szczęście ocalono wcześniej zaplanowany układ przestrzenny. PBU wykonało część Zatrasia bliżej ul. Elbląskiej. Niektóre z bloków zostawły wykonane w systemie wielkiej płyty z obmurowaniem z gazobetonu oraz zastosowano technologię unifikacji warszawskiej UW-2.

Kolorystyka osiedla, czyli malowanie budynków nawiązuje do nurtu neoplastycyzmu. Zastosowano tutaj „czyste” kolory, takie jak biały, czarny, szary, ale też barwy podstawowe – żółty, czerwony, niebieski. W całokształcie na Zatrasiu zdecydowanie dominowała biel, która była przełamana poprzez malowanie przodów balkonów na szaro oraz poprzez wykorzystanie kolorów podstawowych na spodach balkonów. Oryginalnie każda z kolonii Zatrasia oznaczona była poszczególnymi barwami – nieparzyste numery kolonii oznaczone były poprzez malowanie spodów balkonów na czerwono, a o numerach parzystych na żółto. Wraz z wiekiem i przeprowadzoną termomodernizacją oczywiście uległo to zmianie.

Warto również wspomnieć o innym charakterystycznym elemencie Zatrasia. Jest to tzw. system podciągów-nadproży, będącym zarówno elementem konstrukcyjnym, jak i estetycznym budynków podłużnych i wieżowców. Charakteryzuje się on „kratownicą” na elewacji budynków, czyli wysuniętymi podziałami poziomych i pionowych. Element ten jest również charakterystyczny dla wcześniejszego osiedla WSM – Serka Żoliborskiego. Krata ta jest pomalowana na biało, a ściany pomiędzy łączeniami na inny kolor.

Na koniec dane statystyczne z oficjalnej strony Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej o Zatrasiu:

„Osiedle Zatrasie na dzień 30.03.2021. zamieszkiwało – 3 540 mieszkańców

1. Zasoby:
   • 38 budynków mieszkalnych
   • 2 245 lokali mieszkalnych
   • brak domów jednorodzinnych administrowanych przez Administrację Osiedla WSM Żoliborz IV
   • 42 lokali użytkowych
   • 1 lokali na potrzeby własne Spółdzielni
   • 1 hal garażowych
   • 2 pawilony wolnostojące (Broniewskiego 7, 9)
   • 1 parking społecznie strzeżony
   • 2 place zabaw
   • 69 boksów motocyklowych
2. Powierzchnia eksploatacyjna:
   • lokale mieszkalne: 94 711,72 m2
   • lokale użytkowe: 5 746,06 m2
   • lokale na potrzeby własne: 139,49 m2
   • boksy motocyklowe: 283,13 m2
   • hale garażowe: 805,80 m2
   • garaże: 1 842,93 m2
3. Grunty i tereny zielone: 43 895 m2
   • Park Osiedlowy Zatrasie (Krasińskiego 38C/40A)”

Źródła:
Architektura 3/1963; Warszawikia https://warszawa.fandom.com/wiki/Szko%C5%82a_Podstawowa_nr_92_im._Jana_Brzechwy; Stowarzyszenie Żoliborzan http://www.zoliborzanie.org/p/zatrasie-osiedle-zapomniane.html; Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa https://wsm.pl/zatrasie/.