Eksperyment z wielką płytą, czyli Osiedle Kasprzaka w Warszawie.

W połowie lat 50 XX wieku, ważną kwestią było zaspokojenie powojennego głodu mieszkaniowego. Pierwsze powojenne osiedla, budowane metodami tradycyjnymi, powoli zaczęły być niewystarczające w aspekcie czasowym. Budowniczy zwrócili się więc do idei prefabrykacji, która powstała już przed rozpoczęciem II wojny światowej.

Pierwszym budynkiem, który został całkowicie zbudowany z prefabrykatów, był blok mieszkalny na Osiedlu Praga II w Warszawie. Budynek powstał w technologii wielkoblokowej na przestrzeni lat 1954-1955, wg projektu Biura Projektów Typowych i Studiów Budownictwa Miejskiego.

Blok miał 4 kondygnacje, ustawione na planie dwóch traktów o szerokości 5,21, wysokość międzypiętrowa wynosiła 3,10 m. Konstrukcja budynku składała się z 63 typów elementów z żużlobetonu, których średnia waga wynosiła 1200 kg.

To tyle o pierwszym wielkoblokowym budynku w Polsce – teraz przejdziemy do pierwszego polskiego osiedla, wybudowanego całkowicie uprzemysłowioną metodą, czyli Osiedla Kasprzaka w Warszawie. Przez wiele lat prowadzono nad nim prace w Biurze Projektów Typowych i Studiów Budownictwa Miejskiego pod przewodnictwem dr inż arch. Zygmunta Kleyffa oraz konstruktora mgr inż S. Zalewskiego. Osiedle to stało się poligonem doświadczalnym, na którego podstawie ruszono z dalszą budową osiedli metodą uprzemysłowioną – Okęcie, WIerzbno, Muranów (Warszawa); Koziny, Żubardź (Łódź); Ligota (Katowice).

Osiedle Kasprzaka w Warszawie zostało zrealizowane w latach 1957-1958. Wybudowano na nim bloki w technologii wielkoblokowej oraz wielkopłytowej. W pierwszej z nich powstało 7 budynków w różnych wariantach, w drugiej 2 bloki. Budynki wielkoblokowe stanowiły rozwinięcie doświadczeń, zdobytych podczas budowy pierwszego “wielkoblokowca”, opisanego na początku wpisu. Do budowy na Osiedlu Kasprzaka użyto ok. 80 typów elementów prefabrykowanych o bardzo dużej wadze – która wynosiła do 2400 kg.

Podczas budowy eksperymentowano ze wskaźnikami efektywnego wykorzystania żurawi montażowych, w wyniku czego uzyskano zadowalające wyniki. Dodatkowo, realizacja Osiedla Kasprzaka wykazała możliwość budowy różnych wariantów tego samego budynku, przy użyciu stosunkowo małej liczby prefabrykatów z katalogu.

Nowa metoda budownictwa prefabrykowanego opierała się na 3 narzędziach:

• koordynacji modularnej, czyli systemu wymiarów, który pozwalał na przeprowadzenie typizacji prefabrykatów,
• katalogu elementów prefabrykowanych, w którym znajdowała się ograniczona liczba elementów
• stypizowanych węzłach funkcjonalno konstrukcyjnych – najbardziej złożonych elementach budynków, takich jak klatki schodowe, loggie, kuchnie, łazienki.

Projektowanie budynków zaczęło opierać się na nanoszeniu na siatkę projektową poszczególnych powyższych elementów, dzięki czemu projektant nie posiadał ograniczeń np. w projektowaniu długości budynku, który mógł skrócić o daną sekcję lub go wydłużyć. Mógł zdecydować o umieszczeniu okien w danym miejscu, poszerzeniu pokoju – wszystko opierało się na kompozycji poszczególnych elementów w jedną całość funkcjonalną. To był przełom, ponieważ dotychczasowo planowane gotowe zestawy budynków lub też projektowanie budynków z wcześniej zaprojektowanych w ograniczonej ilości segmentów, nie dawały takiej możliwości projektantom.

Kolejnym etapem prac na Osiedlu Kasprzaka, była budowa 2 prototypowych budynków w technologii wielkiej płyty. Podstawową różnicą pomiędzy technologią wielkoblokową, a wielkopłytową jest taka, iż bloki z wielkiej płyty budowane są z elementów o wielkości “na izbę”, czyli prefabrykaty posiadały wielkość poszczególnego pomieszczenia. Stropy oraz ściany wewnętrzne posiadały grubość ok. 14 cm, a ściany zewnętrzne ok. 22 cm. W wyniku ograniczeń technicznych żurawi, wykorzystywanych przy budowie osiedla, maksymalna powierzchnia pomieszczenia w bloku wielkopłytowym wynosiła 14,5 m². Powierzchnia ta mogła być powiększona przy pomocy prześwitu do innego pomieszczenia.

Prefabrykaty dla tych dwóch bloków zostały wykonane metodą poligonową na terenie osiedla – wykorzystano do tego dwie suwnice bramowe, które przemieszczały gotowe elementy na plac składowy, z którego żurawie montowały budynek.

Zarówno ściany wewnętrzne (były zbrojone), jak i zewnętrzne zostały wykonane z żużlobetonu. Ściany zewnętrzne posiadały łącznie 4 warstwy: nośną z żużlobetonu (11,5 cm) z 0,5 cm tynku gipsowego, izolacji z płyt “suprema” – żwiro-cement oraz 3 cm warstwy betonu fakturowego.

Całość budynku składa się z 674 elementów o 28 typach.

Największy ciężar elementu prefabrykowanego w przypadku konstrukcji wielkopłytowej wynosił ok. 3300 kg. Mieszkania były wykończone – układano posadzki, malowano ściany. Dzięki opracowanej technologii, pomijano krajowy problem zaopatrzenia w cegłę, która była deficytowym materiałem w latach 50. Dodatkowo pozwoliło to na ograniczenie wykorzystania fachowców, takich jak murarze, czy tynkarze. Z całego budynku, tylko piwnice i dach były wykańczane w sposób tradycyjny.

Metoda typizacji bloków z wielkiej płyty była podobna, do opisanej powyżej dla bloków wielkoblokowych. Łącznie było ok. 70 typów konstrukcji dla wszelkich możliwych budynków i rozwiązań. Niezmiennymi w typizacji pozostawały węzły funkcjonalno-konstrukcyjne, jak np. łazienka-kuchnia. Pozwalało to na pewną ekonomię środków.

Dowodem na swobodę w projektowaniu dla architektów w doświadczalnym systemie prefabrykacji jest to, że dwa powstałe na Osiedlu Kasprzaka budynki z wielkiej płyty, pomimo konstrukcji z tego samego katalogu elementów, są ukształtowane w różny sposób funkcjonalny – mieszkania mają różne układy.

Warto również wspomnieć, że oprócz realizacji budynków w systemie wielkoblokowym oraz wielkopłytowym, na Osiedlu Kasprzaka powstał również gazobetonowy blok mieszkalny przy ulicy Laskowej 1 (litera F na planie). Jego historia sięga lat 1953-1954, gdy w Polsce cegła była towarem deficytowym. Aby usprawnić produkcję mieszkań w sensie ekonomicznym, ukierunkowywano budownictwo na stosowanie gazobetonów. W tym celu, wydano zarządzenie o obowiązku stosowania tego materiału na dwóch górnych kondygnacjach budynków, ale nie miało to większego wpływu, ponieważ używano tego budulca co najwyżej do jednej kondygnacji i nie w każdym przypadku.

Na Osiedlu Kasprzaka, po latach doświadczeń i opracowaniu nowego projektu, wykorzystano gazobeton do wzniesienia na wszystkich kondygnacjach ścian nośnych (grubość 24 cm). Dzięki temu zabiegowi, uzyskano mniejszy ciężar budynku oraz mniejsze zużycie stali (oszczędność na zbrojeniu).

Osiedle Kasprzaka było pierwszym poligonem doświadczalnym prefabrykacji, a wnioski wyciągnięte w trakcie realizacji przez organy odpowiedzialne za budownictwo, posłużyły jako baza do dalszego rozwoju tej technologii w kraju.

Źródła: Architektura nr 8/1958; Architektura nr 5/1956; Budownictwo betonowe Tom X, Warszawa 1964.