Złoty, a skromny – czyli Pomnik Odrodzenia w Elblągu.

Pierwszego czerwca 1975 r. weszła w życie reforma administracyjna na skutek której, Polska została podzielona na 49 województw. Jednym z nich, było województwo elbląskie ze stolicą w Elblągu. W tym roku minęło symboliczne 49 lat od tej daty. Dlatego warto zapoznać się z początkami bytu Elbląga, jako stolicy województwa.

Rok 1975 dla tego miasta to również świętowanie 30 lecia wyzwolenia i “powrotu do macierzy” (przed II wojną światową Elbing należał do III Rzeszy, a wcześniej Niemiec). Aby godnie uczcić tę znaczącą w czasach PRL rocznicę, lokalne władze postanowiły stworzyć atrakcyjną dla zebrań przestrzeń w centrum miasta oraz postawić pomnik. W tym celu, aż trzy lata wcześniej został ogłoszony konkurs Stowarzyszenia Architektów Polskich nr 510 na koncepcję przebudowy Placu Jedności Narodu i zaprojektowanie pomnika Odrodzenia w Elblągu.

Celem dla uczestników konkursu oprócz stworzenia placu zebrań do gromadzenia na uroczystościach do 20 tys. mieszkańców, było zaprojektowanie obiektów usługowych, m.i.n: restauracji kategorii “S” (oznaka najwyższej klasy restauracji w PRL) na 100 miejsc, bar kawowy i mleczny, pawilony handlowe, kino. Łączny limit powierzchni wynosił 13 560 m².

19 maja 1973 r. konkurs został rozstrzygnięty. Do oceny sądu konkursowego, w skład którego oprócz członków SARP wchodzili lokalni działacze partyjni oraz przedstawiciele ministerstw, wpłynęły 42 prace. Zostały one poddane ocenie pod względem kryteriów zgodności z wytycznymi dot. układu komunikacyjnego, wartości reprezentacyjnych nowego centrum Elbląga oraz wartości specjalnych. W wyniku oceny przyznano trzy główne nagrody, jedno wyróżnienie specjalne, dwa wyróżnienia drugiego stopnia, jedno wyróżnienie trzeciego stopnia oraz trzy dodatkowe wyróżnienia, których nagrodą były częściowe zwroty kosztów pracy.

Zwyciężyła praca nr 42, której autorami byli: rzeźbiarz Jan Siek (pomnik) oraz: arch. Barbara Bielec, arch. Maria Rekaszys, inż. Lucjan Saduś (projekt placu). Cały zespół pochodził z Krakowa.

Konkurs nie obył się bez kontrowersji, o czym możemy się dowiedzieć z artykułu, zamieszczonego tuż pod omówieniem samego konkursu w numerze 1-2 czasopisma “Architektura” z roku 1974. Pod dyskusję zostały poddane na przykład dwupoziomowe parkingi dla aut, przedstawione w jednej z prac – jako mało realne w ówczesnej rzeczywistości. Krytykowano również dopełnienie koncepcji zagospodarowania placu budynkami mieszkalnymi w zwycięskiej pracy nr 42, jako “zapychanie mieszkaniówką śródmieścia”. Pod wątpliwość poddano również nietypowe “dodatkowe wyróżnienia”, które otrzymały nagrodę pieniężną, o czym można przeczytać poniżej:

Aby sfinansować budowę pomnika, utworzono m.in. “Społeczny Komitet Budowy Pomnika Odrodzenia w Elblągu”, który rozprowadzał symboliczne cegiełki wśród mieszkańców miasta o wartościach: 2, 5 i 10 zł.

Sam pomnik Odrodzenia, był wykonywany również poprzez “czyny społeczne” przez pracowników elbląskiego ZAMECHu oraz innych zakładów miasta. Głównym materiałem była mosiężna blacha.

Uroczyste odsłonięcie Pomniku Odrodzenia odbyło się wieczorem 22 lipca 1975 r. – w dniu najważniejszego święta PRL – Narodowego Święta Odrodzenia Polski. Przewodniczącym uroczystości był Bolesław Smagała – sekretarz Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Elblągu, pełniący jednocześnie funkcję przewodniczącego Społecznego Komitetu Budowy Pomnika. Razem z Placem Jedności Narodu (dzisiaj Plac Konstytucji), Pomnik tworzył jedną całość, było to miejsce zgromadzeń mieszkańców Elbląga, zarówno podczas wszystkich uroczystości, jak i dnia codziennego. Dzisiaj, po wielu przebudowach, Pomnik stanowi jedyny element dawnej koncepcji zwycięskiego projektu konkursowego.

Monument o wielkości 18×8 m., w kształcie rozwianego na wietrze sztandaru przedstawiał ważne w punktu widzenia historii Elbląga wydarzenia. Wśród nich widać nawiązania do bitwy pod Grunwaldem, z datami 1410-1454, przyjazd króla Kazimierza Jagiellończyka do miasta, żołnierzy polsko-radzieckich. Oprócz scen historycznych, Jan Siek umieścił również takie symbole jak dwa miecze, kotwicę, statek kupiecki, nawiązujący do hanzeatyckiej historii Elbląga, czy też koło zębate wraz z kłosami zboża. Od frontu pomnika widać również wielkie godło – orła bez korony oraz daty 1945-1975. Krótko mówiąc – są to symbole typowe dla okresu PRL.

Jak wyżej napisane, pomnik był zbudowany z mosiądzu – a materiał ten charakteryzuje się procesem utleniania, wskutek czego z barwy złotej, po prostu czernieje. O ile właśnie na początku swojej historii pomnik był złoty, co można dostrzec na archiwalnych zdjęciach oraz pocztówkach z czasów PRL, szybko uległ temu procesowi i wiele lat prezentował się w ciemno-zielonych barwach.

W ramach Budżetu Obywatelskiego w 2021 r., mieszkańcy Elbląga zagłosowali na projekt rewitalizacji Pomnika Odrodzenia i terenu wokół. Za równowartość 500 tys. złotych w następnym roku Pomnik odzyskał swoje złote barwy i dzisiaj, po 49 latach nadal cieszy oczy mieszkańców miasta oraz miłośników socmodu. W przyszłym roku minie równo 50 lat, zarówno od daty powstania samego Pomnika, jak i byłego już, województwa elbląskiego.